Уладзіслаў Гарбацкі. Калі гаварыў стары Алкунскі дуб

Uladizlau Harbacki prie Alkūnų ąžuolo. A. Pečiukaičio nuotr.

легенда

Шмат дзівосаў можна знайсьці дасюль у Маляцкім краі, шмат прыродных і пабудаваных чалавекам прыгажосьцяў вабяць сюды кур’ёзьнікаў. Азёрны і лясны край цікавіць стомленых ад шуму і натоўпаў месьцічаў, заядлых рыбароў і аматараў плаваньня. Старыя рознаканфэсійныя могілкі і бажніцы, музэі і, канечне, адзіная астрафізычная абсэрваторыя ў Летуве прывабліваюць “культурных” турыстаў. І, мусібыць, адным з галоўных турыстычных мясцовых вабікаў і дзівосаў зьяўляецца стары алкунскі амаль тысячагадовы дуб, схаваны ў Алкунскім лесе паміж Інтурке і Дубінкамі. Старыя людзі казалі, што чулі самі, як увесну стары дуб гаварыў – ці то сам, ці нехта гаварыў у ім. Старыя казалі, што здаўна ўсе толькі і гаварылі: “Каб толькі траўня дачакацца, каб пайсьці паслухаць дуб! Ён такой парой пачынае размаўляць з сьветам”. Кабеты, якія зьбіралі раньнія зёлкі, слухалі калі загаворыць дуб і тады, калі чуўся голас, распачынаўся пэрыяд маёвак, якіх чакалі ўсе навакольныя жыхары. Ад траўня да канца лета пасьля працы насупор стоме і клопатам сотні маладых, дзяцей і старэйшага люду зьбіраліся ля дуба. Хто патанчыць, хто падкрадня пазіркаць, хто ротам падзівіцца, хто пайграць, а хто і пазнаёміцца. Толькі дужа набожныя не прыходзілі да дуба ўвечары на маёўкі, бо дуб быў сьвятым месцам, на ім і ля яго не аднойчы бачалі Панну, а таму перад вялікімі сьвятамі сюды скіроўвалася каталіцкая чарада ў пілігрымку. Набожныя стараверы таксама шанавалі дуб, але маліцца да яго не хадзілі, не хацелі паганіцца – маліцца бы паганцы на дрэва, маліліся ў малельнях, а сюды прыходзілі паглядзець на боскае дрэва і ацаніць боскую магутнасьць. Усе мірна жылі ля дуба, бы баяліся ўгнявіць грознага і старога волата. Іншым разам нехта пужаў дзяцей голасам дуба: “Не хадзіце ў лес далёка, там у дубе нейкі нячысьцік, паганец замураваны!” Дзеці баяліся спачатку, а калі падрасталі пачыналі верыць набожным старым, якія запэўнівалі, што дуб – чыстае дрэва, яго сама Панна ахоўвае. І вернікі часта групкамі, а калі-нікалі па аднаму йшлі маліцца да дуба, бы ў бажніцу. Раней на ім былі прымацаваныя абразкі Панны і нават карціна з вобразам Караліцы нябеснай ў выкананьні мастака Аляксандравічуса красавалася высока на дубе. І не адзін ружанец з букетамі палявых красак ляжалі пад дубам. І часта кабеты, якіх называлі часта “маліньніцамі” выходзіла зь лесу з поўнымі лубянкамі маліны, спыняліся ля дуба, маліліся, даставалі ружанцы, хутка церабілі імі, парадчылі хусткі і зноў імкліва хаваліся ў лесе.

Зімняй парой да дуба хадзілі сьмялейшыя: паляўнічыя, бандыты ці кніганошы. Выпіўшы брагі пасьля паляваньня некаторыя паляўнічыя апавядалі, што ноччу дуб сьвеціцца і нават па-над дрэвам лунае сьвятло. Паляўнічыя сьцьвярджалі, што сьвятло сыходзіла знутры, кніганошы, якія не казалі, што яны там рабілі, выстаўляліся дрывасекамі і ўказвалі на тое, што сьвятло сыходзіла зь неба акурат на стары дуб. А бандыты дык зусім нічога ня бачылі: ані дуба, ані сьвятла. Але ўсе сыходзіліся на адным: алкунскі дуб памятаў ўсё. Людзям умяручым не дадзена было столькі бачыць, а таму з-за гадоў яшчэ больш шанавалі ляснога волата. Мусібыць, ён таму і гаварыў, бо шмат ведаў, дзяліўся і распавядаў гісторыі з даўніны, але люд не разумеў лясной мовы – згубіў дар, якім валодалі паганскія прашчуры.

Праўда, старая Юхана з Алкунаў неяк нечакана прыгадала ў часе размовы з студэнткамі-літуаністкамі, якія запісвалі ў самым пачатку 90-ых гадоў мінулага стагодзьдзя мясцовыя гаворкі, што даўно ў ейную маладосьць быў адзін хлопец Пранас зь вёскі Жыдавэйняй, які умеў на дубовай мове – разумеў дуб. Засьмяяліся адразу дзяўчаты зь небылі, з “дубовой мовы”, але старая працягвала расповяд, бы той дуб у форме маналёгу, таму сьцішыліся філялягіні і моўчкі запісвалі за старой. Прыгожы той Пранас быў і дзіўны – праз што і празвалі яго “паганцам”. На маёўцы яго часта прасілі сьмелыя дзяўчаты, асабліва лоўкая Ануце, якая здаўна дужа ўпадабала яго, ягоныя бялявую чупрыну і шэра-срэбныя вочы: “Калі ласка, запытайся ў дуба, Пранукай, калі мае вясельле?” Хмурнеў бялявы і казаў: “Такія дробязі яму малаважныя, Ануце! Зь ім не пагамоніш – я толькі разумею, калі ён зьвяртаецца да мяне. А ён размаўляе толькі калі застацца зь ім сам-насам”. Пранас казаў усур’ёз і праўдзіва, але талака сьмяялася, не давала веры і лічыла надалей яго “дзіваком-паганцам”. Толькі Юхана, якая была яшчэ зусім малой дзяўчынкай, верыла яму. Бо часта бачыла задуменнага і маруднага Пранаса ў палёх кветкі ці зёлкі зьбіралага. Дзіва было ёй, дзяўчынцы, што хлопец зёлкі зьбіраў. Іншым разам бачыла, як ён спыняўся ля дрэва і размаўляў зь ім. Часта дзівавала яна так за ім і не выдавала сваёй прысутнасьці.

А туманнымі ранкамі калі-нікалі дуб бачыў, як па сьцежцы да яго йшоў бялявы. Набліжаўся, ласкава дакранаўся да тоўстага камля і так вітаўся з дубам. Прыглядаўся волат-неруш, ці няма каго побач яшчэ і толькі тады шамацеў і пачынаў гаворку з госьцям. Прытуляўся Пранас да волата ўшчыльную, бы да каханка і слухаў старадаўняю гаману. Хлопец ужо ведаў, як пачалася гісторыя дуба – дзевяць стагодзьдзяў таму хапатлівая сойка неяк згубіла жолуд, які сарвала ў суседнім гайку. Згубіла ды й не шукала яго ўнізе, дзе заўсёды небясьпечна шнырыць птушкам. Так у гушчары лесу пачалося новае жыцьцё дуба, якому наклядбана было перажыць усіх навокал.

Іншага сьвежага і туманнага ранку Пранас зноў бёг да дуба, як бягуць хіба на сьвіданку – так крыкнула сыну ўздагон зьдзіўленая маці, але не пачуў яе сын. Пакуль туман пакрысе разьбягаўся – без ахвоты, мэрам і ён падслухоўваў за расповядам дуба, Пранас, сеўшы пад самым дубам, слухаў наступную казанку.
Волат прыгадаў, што выразна памятаць ён стаў недзе ў 14 стагодзьдзі, калі ўжо быў маладым стагадовым ці нават крыху старэйшым дубам, стаялым сярод падобных прыгажуноў у зацішным коле дубняку. Цьмяна памятаў дагэтуль частыя зборышчы паганцаў ў дубовым гаі, а вось 1370 год прабудзіў яго і застаўся стрэмкай у памяці. Бо ў той год падчас чарговага нападу тэўтонаў дубняк быў ці ня ўвесь вырублены і спалены ваярамі з крыжамі, а паганцы многія былі пасечаныя і спаленыя ў былым сьвятым дубняку. Толькі адзінаму дубу цудам пашанцела пазьбегнуць лютасьці супраць паганцаў, але не з-за шкадобы, адсутнай у ваяроў веры, а з-за жудаснага пляну, які меўся ў галавах заваёўнікаў. Да дуба прыцягнулі аднога не забітага і злоўленага ў лесе яшчэ маладога паганца, які адмаўляўся прыняць новую на гэтай зямлі веру, крыжам упрыгожаную. Яго прывязалі да дуба і ўвесь вечар жалезныя вершнікі стралялі ў маладое цела з куша1, зь якога забаранялася забіваць хрысьціянаў, а вось усіх іншых нячыстых людзей і жывёлаў з куша стралялі ваяры Хрыста без згрызотаў. Цёплае, ад страху і сьмерці трымцелае цела мужавеня, які наіўна спадзяваўся на дапамогу Пяруна, амаль прыбілася стрэламі да дуба. І пакуль страла куша, якая спыніць жыцьцё апошняга паганца вырубленага дубняку, толькі зараджалася, хлопец зразумеў, што Пярун ня выратуе яго, а таму раптам сьмела захрыпеў на нелюдзкіх тэўтонаў: “Я – Гасюль, апошні паганец сьвятога дубняку, праклінаю вас. Няхай ня будзе вам і вашым дзяцям спачыну і няхай зямля ніколі не прыме вашых целаў…”. Стралец марудзіў з выстралам, камандар не стрываў і закрычаў: “Не марудзь, страляй паганіку ў рот!” Страла патрапіла ў горла і прыгожы паганец заціх назаўжды. Страла моцна зачапіла і малады дуб, які сіліўся падтрымаць раптам ацяжэлае цела. Яны разам бы счапіліся ў неадрыўных абдоймах. Калі сышлі тэўтоны, дуб бы прачнуўся, усё бачыў выразна, чуў кожны шолах. І ён загаварыў – ягоным першым словам стала “Гасюль”. Так, дух Гасюля, апошняга паганца няіснага больш дубняку, пасяліўся ў дубе. Яны сышліся ў дзівосным хаўрусе, зьядналым ці то сяброў, ці то каханкаў, ці то аднаверцаў – апошніх паганцаў края.

Праз тыдзень цела сьцямнелага хлопца, прывязанага да дуба, знайшлі аднаверцы. Яго акуратна адвязалі ад дрэва, рупліва замазаўшы глыбокія драпіны на карэ глінай. І ноччу старыя кабеты спалілі цнатлівага прыгажуна. Калі попел уздымаўся па-над лесам, усе выразна пачулі аднекуль ціхі шэпт “Мой Гасюль!”

Гэтая сумная і нават вусьцішная гісторыя пакінула маўклівым Пранаса, які пачаў крыху баяцца голаса дубу, бы голасу з таго сьвету. Маўчаў і дуб, баючыся яшчэ больш запужаць чароўнага мужавеня ля сваіх ног. Тады усё ж непалахлівы Пранас першым парушыў цішыню:

  • А ці спраўдзіўся праклён Гасюля?

Сьмела сказаў дуб за Гасюля:

  • Так, канечне. І хоць Альгердава коньніца не здагнала тэўтонаў, якія спалілі дубняк і пазабівалі ўсіх дрэвабожных, у тым ліку Гасюля, ягоныя словы праз месяц абрынуліся моцным штормам на шхуну, у якой плылі ваяры, упрыгожаныя крыжамі. І як прасіў Гасюль, усе яны захлынуліся ў вадзе і іх целы былі расьцярэбленыя рыбамі ды так, што ніводная костка не апусьцілася на дно.

Потым яшчэ часта бачыла маладзенькая Юхана, як Пранас накіроўваўся да дуба, бы меў там сапраўдную сьвіданку. І дуб ці Гасюль, Пранас ужо і ня ведаў, да каго ён так часта сьпяшаўся, распавялі Пранасу не адну гісторыю, якая хвалямі даходзіла і ў іх лес, які паступова ператвараўся з глухога ў рэдкі. Памятаў дуб і ловы каралевы Боны ў сярэдзіне 16 стагодздзя і ейную забытую многімі згубу. І ейныя ўпартыя спробы знайсьці шлях, якія, як і заўсёды для яе, завяршаліся пасьпяхова. Памятаў дуб і ейную малітву ды абяцаньне перад сабою ды Паннай пабудаваць бажніцу, калі выратуецца манархіня. Памятаў ён і спраўджаньне ейных малітваў – працу лесьнікоў па падрыхтоўцы матэрыялу на пабудову бажніцы ў Антурке.

У кожным стагодзьдзі нешта ды здаралася ў сьвеце, а хвалі тых здарэньняў даходзілі і ў лес. Так, у сямнаццатым стагодзьдзі сюды часьцей зазіралі госьці з Дубінак – кальвінісцкія гаспадары падчас ловаў ці проста імклівых гарцаваньняў.

А яшчэ праз стагодзьдзі бачыў дуб новых барадатых гасьцей з васьміканцавым крыжам на грудзях, якія любаваліся шматвекавым дрэвам. Малітвы ня клалі перад ім, толькі пашанотна і багабаязна азіраліся. І дуб не злаваўся на гасьцей з крыжамі – іншыя яны былі, адрозныя ад тых крыжаватых, якія несьлі сьмерць шмат гадоў таму. Моўчкі сыходзілі стараверы з лесу, часта выварочваючыся, каб кінуць позірк захапленьня сьветам, створаным богам.

Безьліч іншых гісторыяў чуў малады Пранас, раптам пасталелы, дзякуючы мудрасьці ды ўспамінам Гасюля. Пранас усё часьцей зьвяртаўся да дрэва – “Гасюль!” І, падаецца, Гасюлю падабаўся такі зварот. Неяк скрозь хмызьняк цікаўнай Юхане пабачылася такая сцэна, якую яна не разумела на свой дзіцячы розум: быццам з дуба выйшаў яшчэ адзін мужавень і нахінуўся да Пранаса. Калі ж яна ўздрыганулася ад страшнага мроіва, то Пранас быў адзін, схіліўшыся да дуба. Тады Юхана гарэзьліва пабегла дамоў з думкай, што толькі не вярзецца, калі доўга цікаваць за прыгожым Пранасам.

Улетку 1939 году дуб распавёў Пранасу апошнюю гісторыю, якую назіраў пятнаццаць году таму, калі пан з сваёй жонкай з маёнтку Алкуны прыехалі да дуба на аўце і зладзілі фотасэсыю. У памяці засталіся хіба ўспышка і пара ад фотаапарату, якія да ўсяго крыху зьдзівілі дуб, але зьехалі паны і пара зьлілася з паветрам, бы нічога і не было. Толькі пах паліва зачмуціў паветра. І якраз улетку таго ж самага году на адной з апошніх буйных маёвак ля дуба напярэдадні вайны сабралося больш за сотні людзей. Мэрам людзі прадчувалі катаклізму і разумелі, што мажлівасьці пабачыцца, павесяліцца больш ня будзе. Так і сталася… І дуб апошнія тыдні раўніва маўчаў, нават калі да яго прыходзіў ягоны мілы Пранас…

Маёўка пачалася з танцаў. Музыкі не шкадавалі рук, а яшчэ больш сваіх струмэнтаў – гралі бы ліха на сьвята прыцягвалі. Толькі весялосьці не адчувалася. І нават заўжды вясёлая Ануце, закаханая ў Пранаса, не жартавала і не чаплялался да хлопцаў. Плясалі толькі дзеці ды старыя. Шмат гурткоў склалася на пляцыку перад дубам. Калі запаліліся зоркі і зашугалі вогнішчы, вакол якіх селі грэцца мярзьлякі, а да іх за кампанію і ўсе астатнія, раптам голас Пранасавай маці зацягнуў тужлівую песьню “Рос у лесе дуб2. Жаночыя галасы спачатку стрымана падхапілі вядомую ў гэтай мясьціне песьню, а потым так сьмела і гучна, што сьцішылася ўсё навокал, водгульлё пайшло па вечаровым лесе, падаецца, зямля, паветра слухалі, не ускалынуўшыся ані ветрыкам, ані шамаценьнем травінкі. Музыкі таксама баяліся варухнуцца, бо жаночы сьпеў спаралюшаваў і іх. Падкрадня плакаў Пранас, ціхама скінула сьлязіну Ануце. Нябачна румзаў стары дуб ці Гасюль у ім. Толькі ня плакалі нібы сталёвыя сьпявачкі – матулям было не да сьлёзаў, яны ведалі штодзённую бяду жыцьця, яны ведалі, што нараджалі дзяцей на шчасьце і на пакуты. Маці-сьпявачкі, бы тыя зоркі на нябёсах, перагукваліся ўнізе на беднай плянэце людзей, ствараючы нябачныя сеткі абароны ад ліха. Але ў самой песьні прадчувалася нешта непапраўнае. Двойчы песьня ахінала лес і двойчы Пранас мацьней прыхіляўся да свайго дуба, мацаючы цёплай далоньню шурпаты камель. Мужавень разьвітваўся зь сябрам, бо тужлівая песьня, насурочаная маці, ужо неслася ў сьвет і спраўджвалася, ператвараючы мужавеняў спачатку ў простых, а па хуткім часе забітых жаўнераў. У 1940 годзе ў самым канцы лета Пранас разам з іншымі тысячамі летувісамі быў дэпартаваны з ужо новай сацыялісцкай Летувы ў Сыбір. Весткі ад яго ніхто больш ніколі не атрымліваў. Толькі аднаго разу ў канцы 1940 году так нечакана і бязгучна села на алкунскі дуб хапатлівая сойка, далёкая ў сто нейкім пакаленьні сваячка той самай ружовай-іржавай сойкі, якая згубіла некалі шчасьлівы жолуд, зь якога ўрадзіўся такі волат. Села і сваёй птушынай мова прастадушна працьвіркала дрэву: “Вось і ўсё, Гасюль! Ты ўжо ведаеш і сам, забіты твой Пранас. Сьпі, нарэшце, і ты!

І ў 1941 годзе стары волат больш не загаманіў ў траўні, як было кожнага разу аднойчы на год апошнія стагодзьдзі. Удовы ў чорным з наваколіцаў у нейкім спадзёве прыходзілі падслухаць, ці загаварыў стары. Але не дачакаліся гарапашныя і ў вайну пасьсівелыя жанчынкі хаця б гэтага радаснага ажыўленьня. Прыбягала пасталелай дзеўкай паслухаць дуб і Юхана. І чамусьці здагадвалася дзяўчына, засмучаная вайной і высылкай Пранаса ды многіх іншых з навакольных вёсак, што больш не варухнецца дуб. Маўчаньне дуба сталася для ўсіх працягам пракляцьця вайны. Ніхто ня ладзіў больш маёвак – не да скокаў у вайну. Толькі пастушкі апасьліва праходзілі міма і стараліся хутчэй пагнаць адсюль ад нейкай няўтульнай, небясьпечнай цішы сваіх каровак. І засмуцілася тады ўсё навакольле: ані маліньніцаў, ані вернікаў, ані закаханых параў, ані паляўнічых больш ня бачылі ля дуба. Толькі дзікі зьвер спакойна трухаў побач, не заўважаючы дубовага асілка. Тады і пачалі паступова здарацца немажлівыя рэчы для ранейшага сьвету, калі гаварыў дуб, але гвалтоўная вайна пахавала той сьвет, прапанаваўшы яму адныя бязвыходнасьць і дзікунскую немату. І хоць пазьней пасьля вайны жанчынкі спрабавалі аднавіць маёўкі, зазываўшы зухаватага на вайне згубілага нагу музыку, нешта ня ладзілася гулянка. Бо маўчаў дуб. Бо мужчыны з новаўведзяных калгасаў пачалі зьбірацца пад ім, каб цмыгануць самагонкі. Бо хлопчыкі-сіроты ня ведалі гісторыі пра дуб, які гаварыў зь вясны да восені, пачалі гарэзьнічаць і рэзаць сьцізорыкамі таўстую, падавалася, адвечную кару сьвятога дуба. Бо аднойчы халоднай летняй ноччу пастушкі запалілі зусім усутыч вогнішча пад сьвятым дубам і выпадкова падпалілі старога абыякаўца.

Пра гэта ўсё і цяпер яшчэ помніць і магла б падрабязна расказаць хіба здаўна спачылая на інтуркскіх каталіцкіх могілках Юхана.

Уладзіслаў Гарбацкі

лістапад 2020, Інтурке

Kai kalbėjo senas Alkūnų ąžuolas, legenda

1Арбалет.

2Народная летувіская песьня “Augo girioj ąžuolėlis”.

Uladzislau Harbacki (gud. Уладзіслаў Гарбацкі) yra gudų rašytojas ir vertėjas, tarptautinės rašytojų rezidencijų programos „Parašyta Molėtų krašte“ dalyvis. Programą remia Lietuvos kultūros taryba.

Verified by MonsterInsights